Hoàng Việt Luật Lệ Toát Yếu Diễn Ca: Khảo Cứu – Phiên Âm – Chú Giải

"Hoàng Việt luật lệ" là bộ luật viết bằng chữ Hán cuối cùng của chế độ phong kiến Việt Nam, ra đời vào đầu thế kỷ XIX, cùng với bộ "Quốc triều hình luật" thời Lê là một trong hai bộ luật lớn nhất trong các bộ luật cổ hiện còn hiện nay. Trong khi "Quốc triều hình luật" được giới nghiên cứu đồng tình đánh giá cao, thì "Hoàng Việt luật lệ" chủ yếu bị xem là sao chép hoàn toàn từ "Đại Thanh luật lệ" - Bộ luật phong kiến Trung Quốc đời Thanh. Do đó giá trị của nó cũng bị xem xét hết sức hạn chế. Gần đây, một số tác giả bắt đầu có xu hướng khẳng định tính độc lập và tích cực tương đối của "Hoàng Việt luật lệ" với "Đại Thanh luật lệ", nhưng nhìn chung cả hai phía phê phán và khẳng định đều chưa đưa ra được chứng cứ thực sự thuyết phục, mà chủ yếu dựa trên đánh giá sẵn có của các nhà nghiên cứu khác. Trong chuyên khảo này, chúng tôi ngoài việc muốn giới thiệu văn bản Nôm "Hoàng Việt luật lệ toát yếu diễn ca", cũng muốn dựa trên hai tài liệu nguyên bản gốc Hán "Hoàng Việt luật lệ" và "Đại Thanh luật lệ" để so sánh, đối chiếu, nghiên cứu sâu hơn sự tương đồng và dị biệt giữa hai bộ luật. Đồng thời cũng xem xét cụ thể hơn mối tương quan giữa "Quốc triều hình luật" và "Hoàng Việt luật lệ" qua một số điều luật cụ thể.

"Hoàng Việt luật lệ" đã được diễn ca ra chữ Nôm "Hoàng Việt luật lệ toát yểu diễn ca" nhằm mục đích tuyên truyền rộng rãi trong dân chúng, giúp cho dân chúng hiểu được luật lệ của quốc gia để thực thi theo. Đã có nhiều công trình nghiên cứu các văn bản cổ luật bằng chữ Hán, tuy nhiên nghiên cứu về văn bản luật pháp viết bằng chữ Nôm, cũng như diễn Nôm thì chưa thực sự được quan tâm. Đó là lý do chúng tôi chọn văn bản Nôm "Hoàng Việt luật lệ toát yếu diễn ca" để khảo cứu, phiên âm và chú giải. Tác phẩm là nguồn tài liệu xác thực để khảo cứu các điều luật Việt Nam dưới triều Nguyễn, hiểu hơn về chính sách của vương triều Nguyễn đối với văn tự của dân tộc. Từ góc độ khảo cứu nhằm góp phần xác lập địa vị xã hội của chữ Nôm; đồng thời làm rõ thêm một số vấn đề chính trị, pháp luật thời Nguyễn, đặc biệt là vấn đề đưa tư tưởng, chính sách và pháp luật của triều đình Nho giáo vào xã hội Việt Nam truyền thống.

Đối với phần khảo cứu văn bản Nôm "Hoàng Việt luật lệ toát yếu diễn ca", ngoài phiên âm, chú giải toàn bộ văn bản ra quốc ngữ, chuyên khảo còn nghiên cứu các vấn đề liên quan đến tác giả, văn bản; vị trí của Hoàng Việt luật lệ toát yếu diễn ca trong hệ thống các văn bản cổ luật Việt Nam; đối chiếu hai văn bản "Hoàng Việt luật lệ" và "Hoàng Việt luật lệ toát yếu diễn ca" để thấy rõ ưu thế của thể loại diễn ca trong việc phổ cập luật lệ ở xã hội đương thời; khảo cứu cấu tạo chữ Nôm để tìm hiểu diện mạo của chữ Nôm thời Nguyễn thể hiện trong văn bản; tìm hiểu đặc trưng của chữ Nôm trong các văn bản hành chính thông qua việc đối chiếu cấu tạo của chữ Nôm đồng đại và lịch đại.

"Hoàng Việt luật lệ toát yếu diễn ca" là một tác phẩm chữ Nôm với dung lượng chữ Nôm tuy không lớn (1.806 câu thơ Nôm song thất lục bát) nhưng đã tóm lược đầy đủ 398 điều luật của "Hoàng Việt luật lệ". Đây là nguồn tư liệu xác thực để tìm hiểu luật pháp phong kiến Việt Nam, góp phần tìm hiểu hệ thống các văn bản cổ luật Việt Nam cũng như văn tự chữ Nôm của tiền nhân. Lâu nay, trong dân gian cũng như trong giới nghiên cứu chữ Nôm thường hay nhắc đến câu “Nôm na mách qué” khi nói về bản thân chữ Nôm cũng như vai trò hành chức của nó. Sự xuất hiện của chữ Nôm trong các văn bản hành chính nói chung và "Hoàng Việt luật lệ toát yếu diễn ca" nói riêng đã chứng minh cho sự “lên ngôi” của chữ Nôm. Kết quả khảo cứu chữ Nôm trong văn bản sẽ góp phần tìm hiểu diện mạo chữ Nôm thời Nguyễn, đặc trưng của chữ Nôm quan phương, góp phần tìm hiểu chính sách vương triều Nguyễn đối với văn tự của dân tộc.