Chìm nổi ở Sài Gòn

“Có ba điểm tạo nên giá trị đặc sắc cho Chìm nổi ở Sài Gòn: chủ đề độc đáo – đây là cuốn sách đầu tiên và duy nhất lấy chủ đề trung tâm là thân phận người nghèo Sài Gòn thời thuộc địa, sự nghiên cứu xuất sắc và văn xuôi tao nhã của Haydon Cherry.” – Peter B. Zinoman, Đại học California, Berkeley

Tác phẩm “Chìm nổi ở Sài Gòn” - cuốn sách đầu tiên và duy nhất lấy chủ đề trung tâm là thân phận người nghèo đã cung cấp cho người đọc cái nhìn sâu sắc về tình cảnh lịch sử và những biến đổi ở Sài Gòn thời thuộc địa trong khoảng 4 thập niên đầu thế kỷ XX.

Cuốn sách này bắt đầu từ thời điểm năm 1904, vào đêm trước một cơn bão làm hư hại mùa màng, khiến cho việc buôn bán lúa gạo rơi vào hỗn loạn, gây ra cảnh khốn cùng ở Sài Gòn và các tỉnh khác. Chương một đặt lịch sử Sài Gòn vào bối cảnh của ngành buôn bán lúa gạo trong khu vực, giải thích bối cảnh phát triển giúp Sài Gòn trở thành điểm đến đầy hứa hẹn cho người tìm cơ hội đổi đời vào giai đoạn này. Sau đó 6 chương còn lại vén màn về cảnh đời bần cùng của những người nghèo thành thị.

Nương theo mạch tường thuật chuyện đời và những biến cố của họ - Lương Thị Lắm, một gái mại dâm đến từ tỉnh Biên Hòa, cô tha hương cầu thực và chạy trốn chánh quyền thuộc địa; Trần Dưỡng, một thợ đá người Khách Gia [Hakka - Hà Cá] xuất thân từ miền Nam Trung Hoa, bị chủ cũ của mình buộc tội gia nhập hội kín Thiên Địa Hội; Aimée Lahaye, một cô gái trẻ lớn lên trong viện dục anh của Hội Thánh nhi (Holy Childhood Association), về sau nhận ra bản thân mồ côi thêm một lần nữa giữa dòng đời; một “ngựa người” tự xưng tên Nguyễn Văn Thủ, làm phu xe rong ruổi trên khắp đường phố Sài Gòn; một người khuyết tật tên Trần Văn Chinh, phải vật lộn với tình trạng tật nguyền; và Félix Colonna d’Istria, một người Pháp nghèo khổ, luôn là nạn nhân của sự bất cẩn của chính mình. Tác giả Haydon Cherry đã khéo léo lồng ghép để vẽ nên một bức tranh thuộc địa Sài Gòn và Nam kỳ dưới tác động của thời cuộc, từ sự kiện di dân cho đến tình hình kinh tế thế giới biến động.

Xuyên suốt cuốn sách, độc giả sẽ có cơ hội được thấy lại Sài Gòn một thuở thịnh vượng nhờ sản xuất và xuất khẩu lúa gạo, trở thành “miền đất hứa” cho nhiều người ở các xứ bảo hộ kề cận; nhưng đồng thời cũng chứng kiến cảnh cuộc đời người nghèo chịu ảnh hưởng ra sao, nhất là khi một viên chức chánh quyền người Pháp cũng có thể rơi vào cảnh bần cùng. Là cuốn sách đầu tiên mô tả rất chi tiết đủ loại cảnh nghèo - bần cùng, cách viết của “Chìm nổi ở Sài Gòn” làm người đọc không khỏi cảm thấy xót xa cho phận đời cùng khổ của một nhóm người ngày xưa.

Tác giả cũng làm sáng tỏ những góc khuất khác như cách chánh quyền thuộc địa đã quản lý và có chế tài thế nào khi nghề mại dâm từng được hợp pháp hóa ở Sài Gòn và Chợ Lớn, hay khi người ta tìm cách vu vạ một thành viên trong cộng đồng là Thiên Địa Hội để trả thù - cho thấy nỗi ám ảnh mà hội kín này gây ra cho chánh quyền thuộc địa, nhất là sau khởi nghĩa do Phan Xích Long dẫn đầu.

Ngoài ra, cuốn sách còn giúp độc giả khám phá các khía cạnh xã hội thời kỳ này như chuyện về thẻ căn cước kiêm thẻ đóng thuế và nộp phạt, hoạt động của các hội từ thiện, hội cứu tế… đồng thời đóng vai trò như một cuốn địa chí, cung cấp thông tin về một số địa danh ở Sài Gòn.

Cuốn sách được viết dựa trên nguồn tư liệu phong phú, bao gồm số liệu thống kê đã xuất bản, thư truyền giáo, các báo cáo chính thức, lời kể của những du khách, các phóng sự và những nghiên cứu khoa học xã hội thuộc địa,.. với phần ghi chú kỹ lưỡng giúp độc giả có thể dễ dàng tiếp cận vấn đề khi đọc.